☰
२३ वर्षको कलिलो उमेरमा अर्थशास्त्र “नुन सत्याग्रह” विषयमा प्रसिद्ध अर्थशास्त्री जामवार्टको शोधनिर्देशमा विद्यावारिधि गरेका डा. लोहियालाई समाजवादको मौलिक सिद्धान्तकारका रुपमा चिनिन्छ । राणा शासनको विरोधमा नेपाली काङ्ग्रेसको आह्वानमा दिल्लीमा आन्दोलन गरी गिरफतारी दिई उनी नेपालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनका सहयोगी बनेका थिए ।
नेपाली काङ्ग्रेसको राजनीतिक प्रस्तावनाको मस्यौदा तयार गर्दा वीपीसँग सहकार्य गरी र केन्द्रीय समितिमा पनि सशरीर उपस्थित भई पार्टीलाई दार्शनिक चिन्तन र संघर्षको गोरेटोमा लैजान उनी वीपीका सहयात्री र हिमायती रहेका थिए । गान्धीसँग वीपीलाई भेटाउन उनले खेलेको भूमिका वा सुन्दरीजलको अनशनमा वीपीको कष्टलाई मध्यनजर गर्दै मोहन समशेरमाथि नैतिक दबाब दिन गणेशमान र किशुनजीलाई गान्धीसँग भेटाउने व्यक्तित्व लोहिया नै थिए ।
वीपीको दर्शनमा डा.लोहियाको प्रभाव गहिरो देखिन्छ । व्यक्तिगत सम्बन्धमा उत्तार चढाव देखिए तापनि दार्शनिक कसीमा दुई विराट व्यक्रित्वहरूमा अधिक सामिप्यता देखिन्छ । अब प्रश्न उठ्छ लोहियाको सान्दभिकता किन ? खास गरेर बदलिदो परिवेशमा डा. लोहियाको राजनीतिक प्रस्तावना र दर्शनले नेपाली काङ्ग्रेसलाई कसरी लाभ दिन सक्छ ?
नेपाली काङ्ग्रेसको पहिलो राजनीतिक दस्तावेज तयार गर्दा वीपीलाई नेपालमा कृषि क्रान्ति गर्न उनले नै सुभाव दिएका थिए । नेपाल त्यतिखेर जमिनदारी प्रथाबाट चेपिएको थियो । कालान्तरमा वीपी कृषिसम्बन्धी नयाँ विचार र परिर्वतन ल्याउन पनि केहि हदसम्म सफल भए ।
लोहियाले कृषि सेनाको परिकल्पना गरेका छन् । कृषि सेनाको माध्यमबाट गाउँलाई सबलीकरण गर्न सकिन्छ भन्ने पनि गरेका छन् । भूमण्डलीकरण र विप्रेषण (रेमिटेन्स) को प्रभावले नेपालको प्रत्येक गाउँसहरमा निर्भर भएको छ भने प्रत्येक सहर काठमाडौंमा निर्भर भएको छ ।
काठमाडौं विदेशको मुद्रामा निर्भर रहेको छ । लोहियाको आग्रह नै यो निर्भरतालाई भत्काउनु हो । अर्थशास्त्री सुमाकरको सिद्धान्त “स्मल इज ब्युटिफुल”लाई डालोहियाले व्याख्या गर्दै गाउँलाई जोगाउन सानोसानो उद्योगको कल्पना गरेका छन् । गाउँको सिद्धान्तमा डा. लोहिया र वीपीको सामिप्यता देखिन्छ ।
सुमाकरले आफ्नो सिद्धान्तमा प्रष्ट भनेका छन् गरीबसँग असीम क्षमता हुन्छ । कुनै पनि कठिन घडीमा विचलित हुँदैनन् । सङ्कट आएको बेला धनी र सम्पन्न बिचलित र ध्वस्त हुन्छ ।
अर्को शब्दमा भन्ने हो भने कोरनाको कहरमा नेपालका गाउँले नेपालीलाई जोगाए । प्रतिरोधात्मक क्षमता गाउँका मान्छेहरूमा अपेक्षाकृत सहरभन्दा बढि हुन्छ । डा. लोहियाले कृषिलाई सानो यन्त्रको प्रयोग गरेर सहरको विकृतिबाट गाउँलाई जोगाउन आग्रह गरेका छन् । नेपाली काङ्ग्रेसले गाउँसम्बन्धी मुद्दालाई राजनीतिको केन्द्रविन्दु बनाउँदै आएको छ ।
समाजवादको प्रस्थान विन्दु नै गाउँको निर्माण हो । संसदको बजेटको स्वरुपमा प्रतिवाद गर्दै समाजवादी चिन्तक प्रदीप गिरीले यही मनोभावलाई जाहेर गरेका थिए । नेपाली काङ्ग्रेसले नेपालको सामाजिक रुपानतरणमा जोड् दिनु पर्दछ ।
डा.लोहियाले आफ्नो कृति “मिसिङ्ग प्वाइन्ट इन माक्र्सिज्म”मा मार्क्सवादको आग्रहलाई भारतको सन्र्दभमा खारेज गर्दै के भनेका थिए कि भारतीय समाज वर्गीय रुपमा मात्र विभाजित भएका छैन । भारतीय समाज जातीय रुपमा विभाजित छन् । अर्थात् जातीय अन्तरसंघर्षलाई निर्मुल गर्न जातविहिन समाज निर्माण गर्न डा.लोहियाले आग्रह गरेका थिए ।
तथाकथित भनिएका तल्लो जातिको लागि विशेषाधिकारको आवाज उठाउने राजनीतिक वृत्तमा डा.लोहिया नै थिए । सायद नेपाली काङ्ग्रेसले समयमा नै यो दार्शनिक पुँजीलाई प‘ुँजीकृत गरेको भए नेपालले १७,००० मान्छेको हत्या बेहोर्नु पर्ने थिएन ।
माओवादीको आकर्षणको सिद्धान्त समाजिक रुपान्तरण नै थियो । दुर्भाग्यवश कम्युनिष्ट समस्या उठानमा सिपालु भए तापनि समाधानमा कमजोर हुने गर्दछन् । माओवादी यसको उदाहरण हुन् । डा.लोहियाले जातीय रुपान्तरण र विद्रोहको प्रयोग भारतीय राजनीतिमा प्रयोग गरे ।
ग्वालियरको महारानीको विरुद्धमा एक दलित (मेहत्तर्नी) महिलालाई आफ्नो पार्टीबाट टिकट दिए । चुनावी मुद्दामा “महरानीको विरोध मेहत्तरर्नी” थियो । यो साङ्केतिक जातीय समानताको परिसूचक थियो । आज नेपालको सबभन्दा महत्वपूर्ण समस्या नेतृत्व वर्गको जीवनशैली र भष्टाचारी कार्यशैली हो ।
जनताको जीवनस्तर र नेतृत्वको जीवन स्तरमा कुनै तादात्मयता छैन । यसै सन्र्दभमा ६ डिसेम्वर १९६३ मा डा.लोहियाले भारतको संसदमा इतिहासिक भाषण दिएका थिए । प्रतीकात्मक रुपमा प्रधानमन्त्रीको खर्च र साधारण भारतीयको खर्चको लेखाजोखा गरेका थिए ।
त्यतिखेर साधारण भारतेलीले दैनिक खर्च तीनआना गर्थे भने देशले प्रधानमन्त्रीको दैनिक खर्चका लागि पच्चीस हजार ब्यय गर्नु पथ्र्यो । डा.लोहियाले यसलाई राष्ट्रिय बहसको मुद्दा बनाए । आज नेपाली काङ्ग्रेसका ऊर्जावान कार्यकर्ताहरूले आफ्ना नेतृत्व वर्गसँग मितव्ययी हुने अपिल गर्नु पर्दछ ।
नेतृत्वको जीवन पारदर्शी नहुन्जेलसम्म पार्टी बलियो हुन सक्दैन । डा.लोहियाले के भन्ने गर्थे भने फोहर पानी गंगोत्रीबाट सफा गर्नु पर्दछ । न कि गङ्गाबाट । अर्थात् नेतृत्व पंक्ति परिमार्जित नहुन्जेलसम्म साधारण कार्यकर्तामा चारित्रिक परिर्वतन सम्भव छैन ।
डा.लोहियाले समाजवादिहरूको चरित्रमाथि बेला बेलामा कटाक्ष पनि गर्थे । उनी भन्ने गर्थे कि समाजवादी सिद्धान्त र गफमा चतुर भए तापनि संगठनमा कमजोर हुन्छन् । वास्तवमा आज नेपाली काङ्ग्रेसको संगठन नेताहरूले गरेका होइनन्, नेपाली काङ्ग्रेसको संगठन प्रजातन्त्र र खुला समाजमा भरोसा गर्ने सचेत नेपालीले गरेका छन् ।
नेपाली काङ्ग्रेसले महिला हकहित र महिला नेतृत्वलाई अगाडि बढाउन महाअधिवेशनमा व्यापक बहस चलाउनु पर्दछ । डा.लोहियाले आफ्नो आलेखमा “सावित्री र द्रौपदी”मा नारीवादसम्बन्धी अवधारणा अगाडि राखेका छन् । अर्थात् समाजमा आमूल परिर्वतनको लागि पुरुषसत्तालाई चुनौती दिनको लागि प्रश्न र प्रतिवाद गर्न सक्ने नारी द्रौपदी जस्तो हुनु पर्दछ ।
नारी नेतृत्व निर्माणका लागि खास प्रशिक्षणको व्यवस्था पार्टीले गर्नु पर्दछ । डा.लोहियाको समाजवादी सिद्धान्तअनुसार हरेक कार्यकर्ताको ठूलो ओजार सत्याग्रह नै हो । डा.लोहियाले सत्याग्रहको माधयमबाट भारतमा विभिन्न विभेदका कानुनलाई ध्वस्त गराए ।
अमेरिकाको होटेलमा पनि उनले सत्याग्रह गरे । अश्वेत वार्जेत होटेलमा प्रवेश गरेर त्यहॉको कानुनलाई तोड्दै के टिप्पणी गरेका थिए भने आउने दिनमा अमेरिकाको नेतृत्व अश्वेतले लिनेछ । वास्तवमा डा.लोहियाको भविष्यवाणी ठीक साबित भयो । ओवामा राष्ट्रपति बने ।
प्रिङ्स्टन विश्वविद्यालयमा उनले आइनस्टाइनसँग पनि शास्त्रार्थ गरेका थिए । डा.लोहियाको दार्शनिक दस्तावेज “सप्त क्रान्ति हो” भन्ने समाजिक र आर्थिक रुपान्तरणको प्रारुप उनले आफ्ना कृति “विल्स अफ हिष्ट्रि” मा अभिव्यक्त गरेका छन् ।
वर्तमान परिवेशमा नेपाली काङ्ग्रेसले नेपालको भविष्य निर्माणमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्नु छ । तदनुरुप समाजवादको मर्म अनुरुप पार्टी पंक्तिलाई परिचालित गर्नु पर्दछ । साम्यवाद विसर्जन भए पनि पुँजीवाद सफल भएको छैन । नेपालजस्तो समाजले भूमण्डलीकरणको दौडमा कुद्न सक्दैन ।
नेपाली काङग्रेसले वीपीको सिद्धान्तअनुरुप अहिंसाको बाटो, सत्याग्रहको शास्त्र, प्रजातन्त्रिक प्रगतिको मार्गबाट बिचलित हुनु हुँदैन । यस अर्थमा नेपाली काङ्ग्रेसले गान्धी, जयप्रकाश नारायण, वीपी डा.लोहियाका सिद्धान्तबारे व्यापक विमर्श चलाउनु पर्दछ । विचारको मन्थनबाट निस्केका अमृतले नै पार्टीलाई जीवन्तता दिन्छ ।
