काठमाडौं । विश्वमा हरेक वर्ष खतरनाक प्राकृतिक प्रकोपहरू जस्तो भूकम्प, ज्वालामुखी विष्फोट, आँधी, सुनामी, बाढी, जङ्गलको आगो र खडेरीका कारण लगभग १० लाख मानिसको मृत्यु हुने गरेको तथ्यांक छ ।

ठुलो प्राकृतिक प्रकोप मानव सभ्यता सुरु भएदेखि नै हुने गरेको तथ्यले देखाएको छ तर यी प्रकोपहरूमध्ये सबैभन्दा पुरानो मृत्युको संख्या इतिहासमा हराएको छ । उदाहरणका लागि, भूमध्यसागरीय टापु थेरा (अहिले सान्टोरिनी, ग्रीस) ले विनाशकारी ज्वालामुखी विष्फोटको अनुभव ग¥यो जसले १६०० ईसा पूर्वमा सम्पूर्ण मिनोआन सभ्यतालाई नष्ट गरेको थियो । सन् २०२० को जर्नल प्रोसिडिङ्स अफ द नेशनल एकेडेमी अफ साइन्सेजमा प्रकाशित एक अध्ययन अनुसार तर ठ्याक्कै कतिको ज्यान गयो भन्ने एकिन तथ्यांक भने पाइदैन । विभिन्न रेकर्डहरू अनुसार, निम्न प्राकृतिक प्रकोपहरू सबै समयका सबैभन्दा घातक देखिएको छ ।

सन् ११३८ एलेप्पो विनाशकारी भुकम्प
सन् ११३८ अक्टोबर ११ मा, सिरियाली सहर एलेप्पो मुनिको जमिन हल्लिन थाल्यो । यो शहर अरबी र अफ्रिकी प्लेटहरूको संगममा छ । त्यतिबेलाको भुकम्प धेरै खतरनाक र भयानक रहेको अध्ययनले देखाएको छ । समकालीन इतिहासकारहरूको रिपोर्ट अनुसार शहरको किल्ला भत्कियो र एलेप्पोभरि घरहरू भत्कियो । परिणामस्वरूप मृत्यु हुनेहरूको संख्या लगभग २ लाख ३० हजार रहेको अनुमान गरिएको छ, तर त्यो संख्या १५ औँ शताब्दीको हो । इतिहासकारले एलेप्पो भूकम्पलाई अहिलेको आधुनिक–युरेशियन देश जर्जियामा भएको भूकम्पसँग मिलाएको हुन सक्छ । जियोफिजिक्सको जर्नल एनल्समा सन् २००४ पेपर ।

सन् २००४ मा भुकम्पपछिको सुनामी
अर्को घातक प्राकृतिक प्रकोप एक विनाशकारी ९.१ म्याग्निच्युडको भूकम्प थियो । जुन डिसेम्बर २६, २००४ मा इन्डोनेसियाको सुमात्राको पश्चिमी तटमा समुद्रमुनि भुकम्पको इपीसेन्टर परेको थियो । भूकम्पले ठूलो सुनामी ल्याउँदा लगभग २ लाख ३० हजार जनाको मृत्यु भयो भने लगभग ४२ लाख मानिसहरू विस्थापित भए । र पूर्वी अफ्रिकी देशहरू ५ सय माइल प्रतिघण्टा (८०४ किमी÷घण्टा) को गतिमा सुनामी भूकम्प गएको १५ देखि २० मिनेटको समयमा सुनामी आँधी आयो । केही स्थानहरूमा, विशेष गरी सबैभन्दा बढी प्रभावित इन्डोनेसियामा, सुनामीको छाल १०० फिट (३० मिटर) भन्दा बढी उचाइमा पुगेको थियो ।
भूकम्प र सुनामीबाट १० अर्ब डलरको क्षति भएको अनुमान गरिएको छ । यस घटनालाई सन् १९०० यताको विश्वको तेस्रो ठूलो भूकम्प मानिन्छ र यसको सुनामीले रेकर्ड गरिएका अन्य सुनामीभन्दा धेरै मानिसको मृत्यु भएको छ ।

चिनियाँ शहर ताङ्शान भुकम्प
२८ जुलाई १९७६ को विहान ३ बजे चिनियाँ शहर ताङ्शान ७.८ म्याग्निच्युडको भूकम्पले ध्वस्त भएको थियो । अमेरिकी भूगर्भ सर्वेक्षण (यूएसजिएस) को एक रिपोर्ट अनुसार प्रकोपको समयमा करिब १० लाख जनसंख्या भएकोऔद्योगिक सहर ताङ्शानमा २ लाख ४० हजारभन्दा बढीको ज्यान गएको थियो । यद्यपि यो आधिकारिक मृत्युको संख्या थियो । केही विज्ञहरूले यो संख्यालाई पूर्ण रूपमा कम अनुमान गरिएको र ७ लाख बढिको ज्यान गएको पनि भनेका छन् । रिपोर्ट अनुसार, ताङ्शानको ८५ प्रतिशत भवनहरू ध्वस्त भएका छन्, र चीनको बेइजिङमा १ सय माइल ( १८० किलोमिटर) भन्दा बढी टाढा कम्पन महसुस गरिएको थियो ।

सन् ११५ को एन्टिओक भुकम्प
हेलेनिस्टिक ग्रीक शहर एन्टिओक, जसले रोमन र बाइजान्टिन साम्राज्य दुवैको लागि क्षेत्रीय राजधानीको रूपमा काम ग¥यो । आधुनिक टर्कीमा अफ्रिकी प्लेट, अरेबियन प्लेट र एनाटोलियन सब–प्लेट बीचको ट्रिपल टेक्टोनिक जंक्शनको माथि छ । १३ डिसेम्बर ११५ मा, शहरको मुनिको टेक्टोनिक प्रणालीले अनुमानित ७.५ म्याग्निच्युडको भूकम्प गएको थियो । भूकम्पको परिणामस्वरूप लगभग २ लाख ६० हजार जनाको मृत्यु भयो र एन्टिओक, साथै पाँच नजिकैका सहरहरू ध्वस्त भएको थियो ।
सहस्राब्दी पहिले भएका सबै प्रकोपहरू जस्तै, सन् ५२६ मा एन्टिओक भूकम्पको लागि सटीक मृत्युको संख्या आउन गाह्रो छ। समकालीन इतिहासकार जोन मलालासले त्यस समयमा लेखेका थिए कि मे, ५२६ मा बाइजान्टिन साम्राज्यको शहर (अहिले टर्की र सिरिया) मा भूकम्प जाँदा लगभग २ लाख ५० हजार जनाको मृत्यु भएको थियो ।

सन् १७३७ को कलकत्ता चक्रवात
सन् १७३७ को कलकत्ता चक्रवात, जसलाई हुगली नदी चक्रवात पनि भनिन्छ, ११ अक्टोबर १७३७ को बिहान सबेरै भारतको पश्चिम बंगाल राज्यको कलकत्ता शहर (आधुनिक कोलकाता) को दक्षिणमा गंगा डेल्टामा ल्यान्डफल ग¥यो । यद्यपि केही स्रोतहरुले भने तुफान सेप्टेम्बर ३० मा आएको बताउँछन् । चक्रवात उत्तर हिन्द महासागरमा रेकर्डमा सबैभन्दा पहिलेको सुपर–चक्रवात हो । यसको मतलब यो कम्तिमा १४० माइल प्रतिघण्टा (२२५किमी÷घन्टा) को हावाको गति थियो जुन ३ मिनेटको लागि स्थिर थियो ।
चक्रवातले गंगामा ४० फिट (१३ मिटर) उचाइमा आँधीबेहरी निम्त्याएको थियो र २०० माइल लामो (३२० किलोमिटर) विनाशको बाटो पत्ता लगायो । यसले कलकत्ताका केही भवनहरू छोड्यो र बंगालको खाडीमा लगभग २० हजार डुङ्गाहरू डुब्यो । आँधीले ३ लाख जनाको ज्यान लियो — तर अन्वेषकहरूले यस हताहतको संख्या र त्यस समयको कलकत्ताको सहरी जनसंख्या बीचको भिन्नता रहेको औंल्याए, जुन २०,००० भन्दा कम थियो ।

सन् १९२० को हाइयुआन भूकम्प
सन् १९२० को डिसेम्बर १६ मा उत्तरी मध्य चीनको हाइयुवान काउन्टीमा गएको भूकम्पले छिमेकी गान्सु र शान्सी प्रान्तलाई पनि हल्लायो । रिक्टर स्केलमा ७.८ रेक्टर स्केल भएको जनाइएको छ । तर आज चीनले ८.५ म्याग्निच्युड भएको दाबी गरेको छ । ज्यान गुमाउनेको संख्यामा पनि भिन्नता छ । यूएसजिएसले २ लाख जनाको मृत्यु भएको रिपोर्ट सार्वजनिक गरेको थियो , तर चिनियाँ भूकम्पविद्हरूले सन् २०१० को अध्ययन अनुसार, मृत्युको संख्या २ लाख ७३ हजार ४०० सम्म हुन सक्ने बताएका छन् ।

कोरिङ्गा चक्रवात नोभेम्बर २५, १८३९
२५ नोभेम्बर १८३९ मा गएको कोरिङ्गा चक्रवात मा भारतको बंगालको खाडीको बन्दरगाह सहर कोरिन्गामा ४० फीट (१२ मिटर) को आँधीबेहरी ल्यायो । एनओएएको एट्लान्टिक ओशनोग्राफिक एण्ड मेटियोरोलोजिकल ल्याबोरेटरी हरिकेन रिसर्च डिभिजनका अनुसार २० औं शताब्दी भन्दा पहिले भएको धेरै आँधीबेहरी तूफान को हावा गति भने पत्ता लगाउन सकेको छैन । लगभग २० हजार जहाज नष्ट भएका थिए जसमा ३ लाख मानिसको पनि मृत्यु भएको अनुमान गरिएको छ ।

सन् १८८१ को टाइफुन
कोरिङ चक्रवात जस्तै अर्को प्रकोप सन् १८८१ को टाइफुन हो । जुन अक्टोबर ८ मा उत्तरपूर्वी भियतनामको बन्दरगाह सहर हाइफोङमा आएको थियो । यो आँधीबाट पनि अनुमानित ३ लाख मानिसहरुको मृत्यु भएको भनाई छ ।

भोला चक्रवात

यो उष्णकटिबंधीय चक्रवातले नोभेम्बर १२–१३, १९७० मा हालको बंगलादेश (तत्कालीन पूर्वी पाकिस्तान) मा प्रहार ग¥यो । NOAA को हरिकेन रिसर्च डिभिजनका अनुसार, आँधीको सबैभन्दा बलियो हावाको गति १३० माइल प्रतिघण्टा (२०५किमी÷घन्टा) मापन गरिएको थियो । Saffir–Simpson Hurricane मापनमा श्रेणी ४ प्रमुख तूफान । यसको ल्यान्डफल अघि, बंगालको खाडीको सिमानामा रहेका तल्लो टापुहरूमा ३५ फुट माथि सेकेण्डमा आएको आँधीबेहरीले बगाएको थियो, जसले धेरै बाढी ल्याएको थियो । आँधीबेहरी, निकासीको अभावको साथमा, ३ लाख देखि ५ लाख मानिसहरूको मृत्यु भएको अनुमान छ ।

चीनको शान्सी भूकम्प
चीनको शान्सी प्रान्तमा २३ जनवरी, १५५६ मा इतिहासको सबैभन्दा ठूलो भूकम्प गएको थियो । सम्राट जसको शासनकालमा यो भूकम्प आएको थियो पछि “जियाजिङ ग्रेट भूकम्प“ भनेर चिनिन्छ । भूकम्पले ६२१ वर्ग माइल (१ हजार वर्ग किलोमिटर) लाई घटाएको थियो । त्यति बेला लगभग ८ लाख ३० हजार मानिसको मृत्यु भएको अनुमान गरिएको थियो । भूगर्वविदहरुले त्यति बेलाको भूकम्प ८ म्याग्निच्युडको रहेको अनुमान गरेका छन ।

चीनको पहेलो नदी
चीनको पहेँलो नदी (ह्वाङ हे) सन् १८८० को दशकको उत्तरार्धमा यसको वरपरको अधिकांश जमिनभन्दा धेरै माथि रहेको थियो । चीनको खेतबारीबाट बग्ने क्रममा नदीसम्म पुग्नका लागि निर्माण गरिएका डाइक समय वितेसँगै डिकहरू बिस्तारै नदीलाई उचाइमा उचालेर ढलेका थिए । जब सेप्टेम्बर १८८७ मा भारी वर्षाका कारण नदीको बहाब बढ्यो । निर्माण भएका डाइकहरुको वरपर तल्लो जमिनमा फैलियो जसले ५ हजार वर्ग माइल अर्थात् १२ हजार ९४९ वर्ग किलोमिटर डुबानमा परेको थियो । “विपद्को विश्वकोशः वातावरणीय प्रकोप र मानव त्रासदीहरू“ (Greenwood Publish Group)अनुसार सन् २००८)। यस बाढीको ले ९ लाख देखि २० लाख मानिसहरूले ज्यान गुमाएको अनुमान छ ।

एजेन्सीको सहयोगमा ।