☰
हिन्दू धर्म तथा संस्कृति र परम्पराले भरिपूर्ण नेपाल, समयको साथमा चिनाउने अनौठो तरिका छ । यसका पनि विभिन्न चाडपर्वहरू र उत्सवहरू मध्ये, विक्रम संवत् भनेर चिनिने नेपाली नयाँ वर्षले विशेष स्थान राखेको छ । विक्रम संवत, पौराणिक सम्राट विक्रमादित्यको नामबाट नामाकरण गरिएको, चन्द्र क्यालेन्डर पछ्याउँदै र देशभरि धेरै चासो र उत्साहका साथ मनाइन्छ ।
यसलाई विक्रम संवत् पात्रोमा सन् २०८१ को शुरूआतसँगै नेपालले जीवन्त चाडपर्वहरू, सांस्कृतिक कार्यक्रमहरू र विगतका प्रतिबिम्ब र भविष्यका लागि आशाहरू देखेको छ । विक्रम संवत, जसलाई बिक्रम संवत् वा साधारण बीएस पनि भनिन्छ, यसको उत्पत्ति उज्जैनका पौराणिक राजा विक्रमादित्यबाट भएको हो । जसले यो पात्रो या क्यालेन्डर ईसापूर्व ५७ मा स्थापना गरेको मानिन्छ ।
यो पुरातन हिन्दू पात्रो अर्थात् क्यालेन्डर प्रणाली चन्द्र महिना र सौर्य वर्षहरूमा आधारित छ । फलतः विक्रम संवत् नेपालमा मात्र नभई भारतीय उपमहाद्वीपका अन्य विभिन्न भागहरूमा पनि धार्मिक, सांस्कृतिक र ऐतिहासिक महत्व राख्दछ । यसरी यो पात्रो बैशाख महिनाबाट सुरू हुन्छ । यसमा सामान्यतया ग्रेगोरियन क्यालेन्डर अनुसार अप्रिलमा पर्छ । यसले विक्रम संवत्को प्रारम्भले नयाँ सुरूवातको सङ्केत गर्दछ ।
यसमा पनि भन्ने नै हो भने मानिसहरूले समृद्धि, खुशी र सफलताले भरिएको वर्षको प्रतीक्षा गरिरहेका छन् । मुलुकमा सन् २०८१ को विक्रम संवत् पात्रोको आगमनसँगै वातावरण उत्साह र प्रत्याशाले भरिएको थियो । नेपाली नयाँ वर्ष, सामान्यतया नववर्ष वा नेपाल संवत् भनेर चिनिन्छ । जसले गर्दा देशको समृद्ध सांस्कृतिक सम्पदा झल्काउने विभिन्न रितिरिवाज, चाडपर्वका साथ मनाइन्छ ।
यसमा पनि समष्टिरूपमा हेर्ने हो भने उत्सवहरू सामान्यतया घरहरू, मन्दिरहरू र सार्वजनिक ठाउँहरू सफा र सजावटको साथ सुरू हुन्छ । वस्तुतः यसमा मानिसहरूले आफूलाई परम्परागत पोशाकमा सजाउँछन्, महिलाहरूले रंगीन साडी लगाएका हुन्छन् र पुरूषहरूले ढाका टोपी (परम्परागत नेपाली टोपी) लगाएका हुन्छन् । मानिसहरूले नयाँ लुगाहरू, उपहारहरू र चाडपर्वका स्वादिष्ट खानाहरू किनमेल गर्दा बजारहरू गतिविधिले भरिपूर्ण हुन्छन् ।
विक्रम संवत् २०८१ को मुख्य आकर्षण मध्ये एक नेपालको राजधानी काठमाडौंमा आयोजित हुने भव्य विभिन्न शोभायात्राहरू हुन् । यसलाई सामान्य रूपमा हेर्ने हो भने ‘नेपाल संवत् रथयात्रा’ भनेर चिनिने यस शोभायात्राहरूमा विभिन्न देवताका मूर्ति बोकेका रथहरू सजाइएको हुन्छ । जसलेगर्दा सो यात्रामा उपस्थित भएका दर्शनार्थीहरूको सडकमा भिडभाड गर्दै दृष्य हेर्न, पूजा अर्चना र आगामी वर्षका लागि आशीर्वाद माग्नेको लाम लस्कर नै लाग्ने गर्छ ।
यस अवसरमा देशैभर परम्परागत सङ्गित, नृत्य प्रस्तुति, नाटकलगायत सांस्कृतिक कार्यक्रमको आयोजना पनि गरिने परम्परा रहिआएको छ । यी कार्यक्रमहरूले कलाकार र कलाकारहरूलाई देशको समृद्ध सांस्कृतिक परम्परालाई जीवित राख्दै आफ्नो प्रतिभा प्रदर्शन गर्ने मञ्च प्रदान गरेको छ । यसको अलावा आध्यात्मिक महत्व पनि विक्रम संवत्को उत्सवको अभिन्न अंग हो ।
यसमा पनि धेरै मानिसहरू मन्दिर र तीर्थहरूमा पूजा गर्न र आउने वर्षमा समृद्धि र खुशीको लागि आशीर्वाद लिनको लागि पुग्छन् । यसको साथसाथै विशेष पूजा समारोहहरू सञ्चालन गरिन्छ, र देवताहरूलाई फलफूल, फूल र मिठाइहरू चढाइन्छ । यसैक्रममा चाडपर्वका अतिरिक्त, विक्रम संवत् २०८१ प्रतिबिम्ब र आत्मनिरीक्षणको समय पनि हो ।
यसले व्यक्तिहरूलाई गत वर्षका घटनाहरूलाई फर्केर हेर्ने, विभिन्न मानिसहरूको अनुभवबाट सिक्ने र भविष्यका लागि लक्ष्यहरू सेट गर्ने अवसर प्रदान गर्ने मौका पनि यसले तय गर्छ । यस समयमा धेरै मानिसहरू धार्मिक अनुष्ठान, ध्यान, र परोपकार कार्यमा संलग्न हुन्छन् उनीहरूको दिमाग शुद्ध गर्ने र आगामी वर्षका लागि सकारात्मकताको प्रयोग गर्ने तरिकाको रूपमा कार्य गर्ने बानी बसाल्छन् ।
विक्रम सम्वत् पर्वको एक परिभाषित पक्ष भनेको परम्परा र समुदायमा जोड दिनु हो । यसमा खासगरीकन परिवारहरू नयाँ वर्ष मनाउन, खाना बाँड्न, उपहारहरू आदानप्रदान गर्न र पुस्ताहरूबाट पारित भएका अनुष्ठानहरूमा भाग लिन एकसाथ आउँछन् । यी परम्पराहरूले पारिवारिक बन्धनलाई मात्र सुदृढ बनाउँदैन तर समुदाय भित्र आफ्नो एकता र एकताको भावनालाई बढावा दिन्छ । यसरी नै सामुदायिक भोजहरू, जसलाई भोज भनिन्छ, विक्रम संवत् उत्सवहरूको एक सामान्य विशेषता पनि हो ।
यसमा परम्परागत नेपाली परिकारहरू जस्तै दाल भात (दाल र भात), मिठाई, मासुका विभिन्न परिकार, सेल रोटी (फ्राइड रोटी) र विभिन्न प्रकारका करीहरू समावेश गरी स्वादिष्ट भोजनको आनन्द लिन मानिसहरू ठूलो संख्यामा भेला हुन्छन् । यी पर्वहरूले प्रचुरता र उदारताको प्रतिक हो, सबैलाई उत्सवहरूमा भाग लिन स्वागत गर्छ ।
समग्रमा भन्नुपर्दा विक्रम सम्वत् २०८१, जुन नेपाली पात्रोमा एउटा महत्वपूर्ण युग हो । यो अंग्रेजी महिनाको यससाल भने अप्रिल १३, २०२४ बाट सुरू हुदैं छ । यो पात्रो प्रणाली, जसलाई नेपालमा विक्रम सम्वत् पनि भनिन्छ, परम्परागत रूपमा भारतीय उपमहाद्विपमा प्रयोग गरिन्छ र यो नेपालको आधिकारिक पात्रोे पनि हो ।
यो नेपालमा सौर्य नयाँ वर्षको सुरूआत हो, विभिन्न चाडपर्व र सांस्कृतिक कार्यक्रमहरूको साथ मनाइन्छ । जुन विक्रम सम्वत् पात्रोको नाम उज्जैनका पौराणिक भारतीय सम्राट विक्रमादित्यको नामबाट राखिएको हो । जसले ईसापूर्व ५६ मा शकमाथि विजय हासिल गरेपछि पात्रो स्थापना गरेको भनिन्छ । यद्यपि, ऐतिहासिक अभिलेखहरूले सुझाव दिन्छ कि ‘विक्रम संवत’ शब्द ९औं शताब्दी ईस्वीभन्दा पहिले देखा परेको थिएन, र पात्रो प्रणालीलाई पहिले कृत र मलावजस्ता अन्य नामहरूले चिनिन्थ्यो ।
हाम्रो देशमा भने नयाँ वर्षको उत्सव हिन्दू पात्रोमा चैत्र महिनासँग मेल खान्छ, जुन सामान्यतया अप्रिलको मध्यमा पर्दछ । यसरी नयाँ वर्षको सुरूआत नवीकरण र प्रतिबिम्बको लागि एक समय हो । र यो विभिन्न परम्परागत अभ्यास र अनुष्ठानसँग मनाइन्छ । यसमा मानिसहरूले आफ्नो घर सफा र सजाउँछन्, चाडपर्वको खाना तयार गर्छन् । प्रार्थना गर्न मन्दिरहरूमा जान्छन् ।
यो पारिवारिक जमघट र सामुदायिक उत्सवहरूका लागि पनि समय हो । यसको साथसाथै नेपाली नयाँ वर्ष पात्रोमा परिवर्तन मात्र होइन, नेपालको संस्कृति र सम्पदामा गहिरो जरा गाडिएको छ । यसले देशको समृद्ध इतिहास र शताब्दीयौंदेखि विभिन्न सांस्कृतिक प्रभावहरूको मिश्रणलाई प्रतिबिम्बित गर्दछ ।
यो पर्व नेपाली जनताको चिरस्थायी परम्परा र जीवन्त भावनाको प्रमाण पनि हो । हामीले विक्रम संवत २०८१ को महत्वलाई हेर्दा मुलुकको सांस्कृतिक पहिचानमा यसको भूमिका बुझ्न जरूरी छ । यसर्थ पात्रो आफैंमा निरन्तरता र समयको चक्रीय प्रकृतिको प्रतिक हो । जुन यस क्षेत्रको प्राचीन ज्ञान र खगोलीय ज्ञानलाई मूर्तरूप दिन्छ ।
वस्तुतः विक्रम सम्वत् २०८१ को शुरूआत पात्रोको मिति मात्र होइन; यसले आगामी वर्षका लागि नेपाली जनताको सामूहिक आकाङ्क्षा र आशाको प्रतिनिधित्व गर्दछ । यो विगतलाई सम्मान गर्ने, वर्तमानलाई मनाउने र आशावादी र आनन्दका साथ भविष्यलाई हेर्ने समय पनि हो ।
